درس ششم

نی نامه

• شاعر: مولانا
• اثر: مثنوی معنوی، دفتر اول
• قالب شعر: مثنوی
• وزن: فاعلاتن فاعلاتن فاعلن (رشته انسانی)
• سبک: عراقی
• نوع ادبی: غنایی

بشنو این نی چون شکایت می کند                    از جدایی ها حکایت می کند

قلمرو فکری:

به نغمهٔ نی آنگاه که حکایت می کند، گوش بده و توجّه کن. نی از جدایی خود از عالم بالا شکایت می کند.

قلمرو زبانی:

بیت ß   3 جمله

قلمرو ادبی:

شکایت و حکایت ß   قافیه (می کند  ß  ردیف)

«نی»  ß  استعاره از مولانا یا نماد هر انسان آگاه و دور مانده از اصل خویش

حکایت کردن نی  ß  جانبخشی

حکایت و شکایت  ß  جناس ناهمسان

پیام:

ناله آدمی به خاطر دوری از حق

هجران

کز نیستان تا مرا ببریده اند                               در نفیرم مرد و زن نالیده اند

قلمرو فکری:

از روزی که من را از نیستان (عالم معنا) جدا کرده اند، همه آفرینش همراه با من از درد فراق نالیده اند.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

قلمرو ادبی:

ببریده و نالیده ß   قافیه (اند  ß  ردیف)

نیستان  ß  استعاره از عالم معنا

«مرد و زن»  ß  مجاز از همه هستی و همه موجودات

مرد و زن  ß  تضاد

کل بیت  ß  جانبخشی

واج آرایی حرف «ن»

پیام:

اندوه هستی به دلیل جدایی از عالم معنا

سینه خواهم شرحه شرحه از فراق                     تا بگویم شرح درد اشتیاق

قلمرو فکری:

برای بیان درد اشتیاق، شنونده‌ای می خواهم که دوری از حق را درک کرده و دلش از درد فراق سوخته باشد.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

قلمرو ادبی:

فراق و اشتیاق ß   قافیه

سینه  ß  مجاز از شنونده دردمند و دردآشنا

شرحه شرحه شدن دل  ß  کنایه از درد و رنج کشیدن

شرحه و شرح  ß  جناس

واژه آرایی کلمه «شرحه»

واج آرایی حرف «ش»‌

پیام:

حال دلشده را فقط دلشده درمی یابد

جستجوی همدرد

هر کسی کاو دور ماند از اصل خویش                بازجوید روزگار وصل خویش

قلمرو فکری:

هر کس از اصل و مبدأ خودش دور افتاده باشد، همواره روزگارِ وصال خود را جستجو می کند و به اصل خود باز می گردد.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

قلمرو ادبی:

اصل و وصل ß   قافیه (خویش  ß  ردیف)

اصل و وصل  ß  جناس ناهمسان

کل بیت  ß  تلمیح به «إنّا لله و إنّا الیه راجِعون» و «کلُّ شیءٍ یَرجعُ الی أصلِه»

پیام:

بازگشت به جایگاه اصل

من به هر جمعیّتی نالان شدم                          جفت بدحالان و خوش حالان شدم

قلمرو فکری:

من ناله ی عشق را برای تمام انسان ها سر داده ام و با سالکان کندرو و رهروان تندرویِ شادمان از سیر و سلوک همراه گشتم.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

قلمرو ادبی:

نالان و خوش حالان ß   قافیه (شدم  ß  ردیف)

نالان و حالان  ß  جناس

بدحالان، خوش حالان  ß  تضاد

جفت شدن  ß  کنایه از همراهی و همنشینی

بدحالان و خوش حالان  ß  مجاز از همگان

پیام:

همراه شدن نی با همگان

انعطاف پذیری نی

هر کسی از ظنّ خود شد یار من            از درون من نجُست اسرار من

قلمرو فکری:

هر کسی در حد فهم خود ، با من همراه و یار شد اما حقیقت حال مرا در نیافت.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

قلمرو ادبی:

یار و اسرار ß   قافیه (من  ß  ردیف)

ظن و من  ß  جناس

واژه آرایی کلمه «من»

واج آرایی حرف «‌ن»

پیام:

نهفتن راز از ظاهربینان

نقش ظرفیت وجودی مردم در پی بردن به اسرار

سِرّ من از ناله من دور نیست                لیک چشم و گوش را آن نور نیست

قلمرو فکری:

اسرار من در ناله های من نهفته است اما چشم و گوش ظاهری نمی تواند راز و حقیقت این ناله را دریابد.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

«را»  ß  نشانه دارندگی و مالکیت

قلمرو ادبی:

دور و نور ß   قافیه (نیست  ß  ردیف)

چشم و گوش  ß  مجاز از حواس ظاهری

نور  ß  نماد شناخت ایزدی و استعاره از بینش مندی و دانایی

دور و نور  ß  جناس

چشم و گوش  ß  تناسب

ناله نی  ß  منظور آهنگ نی است، جانبخشی

واژه آرایی کلمه «من»

پیام:

لازمه پی بردن به رازهای ایزدی حواس باطنی است

ظاهر نشانگر باطن است

تن ز جان و جان ز تن مستور نیست                  لیک کس را دید جان دستور نیست

قلمرو فکری:

اگرچه جان، تن را درک می کند و تن از جان آگاهی  دارد و هیچ یک از دیگری پوشیده نیست، اما هر چشمی، توانایی دیدن جان را ندارد.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

دیدن  ß  مصدر کوتاه

«را»  ß  نشانه دارندگی و مالکیت

قلمرو ادبی:

مستور و دستور ß   قافیه (نیست  ß  ردیف)

مستور و دستور  ß  جناس ناهمسان

تن ز جان و جان ز تن  ß  قلب و عکس (رشته انسانی)

تن و جان  ß  تضاد

واژه آرایی کلمات «جان» و «تن»

واج آرایی حرف «ن»

پیام:

نادیدنی بودن روح

لازمه دیدن جان داشتن حواس باطنی است

آتش است این بانگ نای و نیست باد                هر که این آتش ندارد، نیست باد

قلمرو فکری:

آوازی که از این نی (مولانا) برمی خیزد، آتش عشق است و باد بی ارزش نیست. در وجود هر کس، آتش عشق راه نیافته باشد، نابود گردد.

قلمرو زبانی:

بیت ß   4 جمله

«نیست» در مصراع اول  ß  فعل منفی و فعل اسنادی

«باد» در مصراع اول  ß  اسم و مسند

«نیست» در مصراع دوم  ß  اسم به معنای «نابودی»

«باد» در مصراع دوم  ß  فعل دعایی به معنای «باشد»

قلمرو ادبی:

این بیت ذوقافتین است:

• نیست (فعل) و نیست (اسم) ß   قافیه اول
• باد (اسم) و باد (فعل) ß   قافیه دوم

توضیح:

«نیست باد» در مصراع های اول و دوم، « نیست» در مصراع نخست فعل و در مصراع دوم صفت است به معنای «نابود»؛ باد در مصراع نخست اسم است و در مصراع دوم فعل دعایی، «ذوقافیتین» (رشته انسانی)

نیست (اول) و نیست (دوم)  ß  جناس

باد (اول) و باد (دوم)  ß  جناس

بانگ نای باد نیست  ß  تشبیه؛ وجه شبه: مادی و بی ارزش بودن

آتش دوم  ß  استعاره از عشق یا بانگ عاشقانه نی است

باد (اول) و آتش (اول)  ß  تناسب

است و نیست  ß  تضاد

باد (دوم)  ß  ایهام تناسب:

• 1) باشد (فعل دعایی)
• 2) نسیم، هوا (تناسب)

واژه آرایی کلمه «آتش»

پیام:

ارزشمندی عشق

نابود شدن بی بهرگان از عشق

آتش عشق است کاندر نی فتاد                         جوشش عشق است کاندر می ‌‌فتاد

قلمرو فکری:

نای سوز و گداز عشق را چون آتشی گرم و سوزان یادآوری می کند و از روی هواهای نفسانی و باد هوا نیست؛ (یعنی نی به وسیلهٔ نوای خود فریاد عشق سر می دهد و هر نی ای که به این درجه نرسد آتش عشق در وجودش نیست، فنا و نابود می شود.)

قلمرو زبانی:

بیت ß   4 جمله

قلمرو ادبی:

نی و می ß   قافیه (فتاد  ß  ردیف)

آتش عشق  ß  اضافه تشبیهی (تشبیه فشرده یا رسا)

نی و می  ß  جناس

«جوشش عشق»  ß  اضافه استعاری، عشق مانند شرابی است که می جوشد

کل بیت  ß  ترصیع (رشته انسانی)

کل بیت  ß  حسن تعلیل؛ جوشش می ‌‌به دلیل عشق است

واژه آرایی کلمات «عشق»، «کاندر» و «است»

واج آرایی حرف «ش»

پیام:

عشق در همه هستی جاری است

نی، حریف هر که از یاری برید              پرده هایش پرده های ما درید

قلمرو فکری:

نی همدم و همنشین کسانی است که جویای معرفت اند و از معشوق حقیقی خود جدا مانده اند. آهنگ های نی، راز ما را افشا کرد و احوال نهایی ما را بر همه کس آشکار ساخت.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

قلمرو ادبی:

برید و درید ß   قافیه

بریدن  ß  کنایه از جدا شدن و دور ماندن

«پرده» نخست (نت، در اصطلاح موسیقی یعنی آهنگ و نغمه های مرتّب) و «پرده» دوم (پوشش، حجاب)  ß  جناس

پرده‌ دریدن  ß  کنایه از رسوا و فاش کردن راز یا حجاب های راه را برداشتن

برید و درید  ß  جناسواره

پرده دریدن  ß  ایهام:

• 1) آشکار کردن راز
• 2) دیدن دلبر آسمانی

پیام:

افشاگری نی

همدمی نی با دلشدگان

همچو نی زهری و تریاقی که دید؟                    همچو نی دمساز و مشتاقی که دید؟

قلمرو فکری:

آیا کسی تاکنون زهر و پادزهری مانند نی دیده است؟ آیا تاکنون کسی همدم و مشتاقی مانند نی دیده است؟

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

قلمرو ادبی:

تریاقی و مشتاقی ß   قافیه (که دید  ß  ردیف)

همچو نی  ß  تشبیه

مصراع اول (نی زهر و تریاق است )  ß  متناقض نما

کل بیت  ß  موازنه

کل بیت  ß  جانبخشی

واژه آرایی کلمات «نی» و «همچو»

پیام:

ویژگی دوگانه نی

نقش ظرفیت وجودی افراد در تأثیرپذیری از عشق

نی، حدیثِ راهِ پر خون می کند              قصه هایِ عشقِ مجنون می کند

قلمرو فکری:

نی داستان راه پر خطر عشق را بیان می کند و عشق عاشقان حقیقی مانند مجنون را بازگو می نماید.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

قلمرو ادبی:

خون و مجنون ß   قافیه (می کند  ß  ردیف)

راه پرخون  ß  کنایه از دشوار و خطرناک

مصراع دوم  ß  تلمیح به داستان لیلی و مجنون

مجنون  ß  نماد انسانی با عشق راستین

جانبخشی  ß  داستان گفتن نی

حدیث و قصه  ß  تناسب

واج آرایی مصوّت «ــِـ»

پیام:

دشوار و پر خطر بودن راه عشق

محرم این هوش جز بی هوش نیست               مر زبان را مشتری جز گوش نیست

قلمرو فکری:

حقیقت عشق را هر کسی نمی تواند درک کند و تنها عاشق (بی هوش) است که محرم است، همان طور که گوش برای درک سخنانِ زبان، ‌مناسب است.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

«را» در مصراع دوم:«را»ی فکّ اضافه

قلمرو ادبی:

هوش و گوش ß   قافیه (نیست  ß  ردیف)

هوش  ß  استعاره از عشق

بی هوش  ß  استعاره از عاشق

متناقض نما  ß  محرم هوش بودن بی هوش

زبان  ß  مجاز از سخن

کل بیت  ß  اسلوب معادله

زبان و گوش  ß  تناسب

هوش و گوش  ß  جناس

گوش مشتری زبان است  ß  جانبخشی، تشبیه

واژه آرایی کلمات «هوش» و «جز»

واج آرایی حرف « ش»

پیام:

شایستگی عاشق برای آگاهی از رازها

در غم ما روزها بیگاه شد                       روزها با سوزها همراه شد

قلمرو فکری:

همه‌ی عمر ما با سوز و گداز عاشقانه به پایان رسید و روزگارمان باغم و اندوه به پایان رسید.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

قلمرو ادبی:

این بیت ذوقافتین است (قافیه دوگانه، رشته انسانی):

• روزها و سوزها  ß  قافیه اول
• بیگاه و همراه ß   قافیه دوم (شد  ß  ردیف)

بیگاه شد  ß  کنایه از اینکه سپری شد

روزها  ß  مجاز از عمر

روزها و سوزها  ß  جناس

واژه آرایی کلمه «روزها»

واج آرایی حرف «ر» و مصوّت «ا»

پیام:

عاشق همیشه اندوهگین است

روزها گر رفت، گو رو، باک نیست                      تو بمان، ای آن که جز تو پاک نیست

قلمرو فکری:

اگر روز های عمرم سپری شد اهمیتی ندارد، تنها تو با من بمان چرا که تو (معشوق ، خدا) برای من مهم هستی نه چیزی دیگر.

قلمرو زبانی:

بیت ß   7 جمله

مرجع «تو»  ß  عشق

قلمرو ادبی:

باک و پاک ß   قافیه (نیست  ß  ردیف)

روزها  ß  مجاز از عمر

گو روزها برو  ß  جان بخشی

تو، ای عشق بمان  ß  جانبخشی

پاک و باک  ß  جناس

رو و بمان  ß  تضاد

واژه آرایی کلمه «تو»

پیام:

نمایان نمودن توانایی

مفهوم:

ارزشمندی عشق

هر که جز ماهی، ز آبش سیر شد                      هر که بی روزی است، روزش دیر شد

قلمرو فکری:

تنها ماهی دریای حق (عاشق) است که از غوطه خوردن در آب عشق و معرفت سیر نمی شود. هر کس از عشق بی بهره باشد، ملول و خسته می گردد.

قلمرو زبانی:

بیت ß   3 جمله

آبش  ß  جهش ضمیر (او از آب)

قلمرو ادبی:

سیر و دیر ß   قافیه (شد  ß  ردیف)

ماهی  ß  استعاره از عاشق واقعی، عارف راستین

سیر شد  ß  کنایه از دلزده شد، بیزار شد

آب  ß  استعاره از عشق

کل بیت  ß  اسلوب معادله

ماهی و آب  ß  تناسب

روزش دیر شد  ß  کنایه از عمرش تباه شد

روزی  ß  استعاره از عشق

سیر و دیر  ß  جناس

روز و روزی  ß  جناس ناهمسان

واژه آرایی کلمه «هر که»

پیام:

اشتیاق پایان ناپذیر عاشق

درنیابد حال پخته هیچ خام                   پس سخن کوتاه باید، والسّلام

قلمرو فکری:

کسی که عاشق نباشد حال عاشق راستین را درک نمی کند؛ پس بهتر است سخن را کوتاه کنم و به پایان برسانم.

قلمرو زبانی:

بیت ß   3 جمله

قلمرو ادبی:

پیوند ß   قافیه

پخته  ß  کنایه از عارف راستین و باتجربه

خام  ß  کنایه از انسان بی بهره از عشق

پخته و خام  ß  تضاد

پیام:

انسان خام سخن انسان پخته را درنمی یابد.